CONCIERTO de ARANJUEZ
Kính tặng thầy VƯƠNG QUỐC TẤN
về những kỷ niệm đẹp với Thầy & Âm nhạc ở Quy Nhơn
5. Lòng vòng thêm lần nữa …
Hôm mua về cuộn băng Romantic Guitar, Paul Brett đàn cùng giàn nhạc. Lúc đầu định đổi lấy cuộn khác, bởi vì cách chơi thiên về Rock n’Roll, không quen với cái tai "cổ điển" của tôi. Nhưng rồi nghe đi nghe lại đôi ba lần thấy cũng được, cũng hay. Một phần vì hòa theo tiếng đàn guitar của ông có mấy tay kéo violon nghe mượt lắm. Nên tôi giữ lại cho tới giờ.
Nhưng cũng không hẳn như thế, vì trong băng nhạc này có một bài tôi không thích, dù đã nghe đi nghe lại nhiều lần, đó là bài CONCERTO DEARANJUEZ (tôi ghi nguyên văn như bản in trên bìa băng kẹp Thái. Mặt B, bài số 7).
Bìa băng nhạc: Romantic Guitar - Paul Brett
Thật ra bài này tôi đã nghe đâu đó rồi, nhưng không thể nhớ ra. Chắc vậy, nên tai tôi "bảo rằng" phải đàn theo kiểu khác kia, bớt cowboy một chút thì mới ổn. Hơn nữa nó là một concerto kia mà! Nhạc bác học ai lại đàn kỳ vậy. Một concerto, thường có 3 đoạn riêng biệt về tiết tấu & giai điệu. Đằng này Brett đàn dồn dập một mạch không nghỉ. Tôi nghĩ ông đã "phàm phu tục tử” quá (ít lâu sau mới biết trong băng này Brett chỉ chơi mỗi đoạn giữa thôi: giai điệu bản nhạc tấu chậm trên nền hòa thanh nhanh, khá lạ tai). Sau này nghe được nhiều dòng nhạc tương phản nhau và nhiều bản biến tấu màu mè (dựa trên giai điệu một tác phẩm có trước, nhưng rất hiệu quả về âm thanh), tôi mới bớt đi cái gay gắt tự thuở ban đầu ấy.
Hiểu biết âm nhạc của tôi hồi đó lơ mơ và chắp vá lắm. Mà muốn thoát khỏi cảnh lơ mơ, chắp vá này cũng không biết phải làm sao. Bây giờ sự thể đã khác, tắc chỗ nào là cứ lên mạng tìm. Tôi chẳng biết Paul Brett là người ở đâu, Tây hay Mỹ, nữ hay nam. Cứ gán đại là một quý ông cho chắc, xác xuất trúng hẳn nhiều, vì mấy khi đàn bà, con gái chơi guitar chuyên nghiệp đâu (may cho cái sự đoán mò của tôi không trật). Rồi CONCERTO DEARANJUEZ nghĩa là gì ? Mấy lần tra tìm ở hai bộ từ điển Anh lẫn Pháp, không thấy từ này. Thì ra người ta in nhầm, viết đúng phải là CONCERTO_DE_ARANJUEZ.
Trong lòng đôi khi dấy lên nỗi bực bội vì bất lực. Tôi có tập chơi guitar, nhưng tìm mãi cũng không thấy bản nhạc này.
Lại đành bỏ dỡ. Gác chuyện văn nghệ sang bên để lo việc cơm áo thường ngày.
Đến khi công nghệ ghi âm kỹ thuật số ra đời, tôi có được một CD của Nana Mouskouri, cách cô hát Concerto de Aranjuez thuần cổ điển, khác với cách chơi của Brett. Gần giống với hồi ức của tôi về bản nhạc này từ 10 năm trước. Rất ưng ý.
Tại sao tôi phải lẩn thẩn đeo đuổi mãi với một giai điệu xa lạ ? Chuyện hoàn toàn có thể giải thích được, nhưng dông dài lắm, lại phải cái tính cả thẹn, nên tôi chỉ có thể tóm tắt là: tính nết tôi nó vậy, tò mò tọc mạch thôi, chẳng có ý gì. Nhưng nếu ai có dịp nghe bản nhạc này thì chắc hẳn phải đồng ý với tôi rằng giai điệu nó thật đẹp. Cái đẹp chen lẫn đâu đó giữa phương Đông và phương Tây. Lại bí ẩn nữa. Bí ẩn nằm ở tiêu đề Aranjuez. Chắc phải là tên của một cô gái ? Một bản nhạc hay như thế, bằng cặp mắt tinh đời hẳn nhạc sĩ phải viết tặng cho một quý nương nào đó. Tên ông nhạc sĩ ấy là gì nhỉ ? Càng thêm bí ẩn ?
Có thể nói Cd'A (Concierto de Aranjuez) và tôi như có duyên nợ. Ban đầu nó như một cô gái bình thường có giọng hát hay, làm tôi để ý chút ít, rồi xa nhau. Đôi khi nhớ thì trông ngóng hồi lâu, rồi lại quên đi theo năm tháng. Đợi chờ, mong tin ... Sau bao năm cất công tìm kiếm, để rồi vào một ngày nào đó thật đặc biệt trong đời, tôi đã gặp. Nhưng “nàng“ không có nội tâm đơn giản như tôi hằng nghĩ. “Cô gái” ấy bí ẩn hơn nhiều và yêu kiều không gì tả hết. Vậy làm sao để hiểu được Cd'A.
Không hiểu sao trong lúc khó khăn nhất, tôi chợt nhớ tới bài học của hai vị thầy kính mến là: cô Ngọc Diệp và thầy Hồ Sĩ Duy. Chuyện như thế này:
Năm lớp đệ lục, bài soạn giảng văn của chúng tôi luôn luôn được cô giáo vạch sẵn một cái sườn chung là: 1. Giải nghĩa từ ngữ khó, 2. Tiểu sử tác giả, 3. Bố cục, 4. Đại ý, 5. Hình thức - Nội dung. Từ mục Đại ý trở lên, tôi còn làm được đôi chút, chứ tới mục cuối cùng: Hình thức - Nội dung thì tắc tị. Một học sinh lớp đệ thất, đệ lục lúc đó như tôi không thể nào tưởng tượng ra (không chừng lại ngờ vực), một đoạn văn lại chứa hình thức, nội dung gì trong đó. Bài soạn về nhà tới hai mục này, tôi chỉ nguệch ngoạc hai ba dòng là chấm hết. Có khi quá bí, mượn vở một tên bạn đã học buổi trước chép đại phần này vào cho xong !. Nên trong vở soạn, thường chưa bao giờ tôi đạt tới 10/20 điểm. Buồn ý quá, có lần tôi (cậu bé 12 tuổi) bạo gan hỏi cô: “Thưa cô, sao soạn văn phải có Hình thức - Nội dung ?”. Giờ không còn nhớ lúc ấy cô giải thích ra sao (có lẽ cô cũng không hiểu thằng bé - ngây ngô này- định hỏi về cái gì. Một vấn đề quá là rõ ràng !), nhưng việc soạn giảng văn để được điểm cao thật khó với tôi.
Lên lớp 9 (sau này đã đổi cách gọi tên, cách đó một năm người ta gọi lớp 9 là lớp đệ Tứ), thầy Hồ Sĩ Duy dạy văn chúng tôi. Bài giảng văn bây giờ không còn đơn giản là một trích đoạn văn học, mà là một tác phẩm lớn như Đoạn trường Tân thanh của cụ Nguyễn Du. Chúng tôi phải thuyết trình về một khía cạnh nào đó của tác phẩm. Giờ đây bài soạn có thêm mấy mục rất là “to tát” như Hoàn cảnh ra đời tác phẩm, Thân thế và sự nghiệp tác giả. Tôi không hiểu sự có mặt của mục Hoàn cảnh ra đời tác phẩm thì có liên quan gì tới Đoạn trường Tân thanh. Đem hỏi thầy. Thầy bảo: “Em không thể hiểu đầy đủ một tác phẩm nếu em không biết nó ở vị trí nào, hoàn cảnh ra sao trong bối cảnh chung của đất nước”.
Bảo thì nghe vậy, nhưng lúc đó hiểu được chút ít điều thầy giảng giải (thật ra lúc đó tôi lại tiếp tục mù mờ với cụm từ: 'bối cảnh chung của đất nước' !), với tôi chẳng dễ dàng.
Đến nay, khi thông tin quá thừa thải đến độ không xử lý nổi, tôi sực nhớ tới công việc mà thầy cô đã giảng năm xưa.
Bố cục, đại ý, thân thế sự nghiệp tác giả … bỗng tái hồi như chiếc cầu liền lạc mọi hòn đảo kiến thức rời rạc mà tôi đã nhặt được trên Internet.
Sau gần 20 năm để tâm và tìm kiếm không liên tục. Giờ tôi mới viết được một bài sơ khảo về Cd'A , coi như tiếp tục bài soạn văn mà anh học trò năm xưa, đã hiểu không tới bài giảng của thầy cô.
6. Concerto de Aranjuez
Tóm tắt:
1.Tác giả bản Concerto de Aranjuez là Joaquin Rodrigo (1901-1999), nhạc sĩ Tây Ban Nha.
Sáng tác hòa tấu của ông rất phong phú, đa dạng. Ở đây chỉ xin kể ra mấy tác phẩm viết cho guitar và dàn nhạc, gồm 5 Concerto và 1 khúc Phóng túng (Fantasía): Concierto de Aranjuez (1939), Concierto Heroico (1942), Fantasía Para un Gentilhombre (1954), Concierto Andaluz (1967), Concierto Para una Fiesta (1982), Concierto Madrigal (1968)
2. Cd'A là hòa tấu khúc thành công nhất của J.Rodringo. Sáng tác theo hình thức Concerto, cung Ré trưởng, dành cho guitar trình tấu cùng với dàn nhạc.
3. Nguồn cảm hứng để Joaquin Rodrigo sáng tác nên Cd'A là tuần trăng mật của đôi vợ chồng trẻ Rodrigo & Kamhi khi thăm viếng Hoàng cung Aranjuez (cố đô của thủ đô Madrid - Tây Ban Nha) và những đau thương mất mát riêng tư…
4. Cd'A đã bước ra ngoài quê hương Tây Ban Nha để trở thành một tác phẩm âm nhạc có sức sống bền bỉ nhất và phổ thông nhất. Rất nhiều tài năng guitar đã trình tấu tác phẩm này cùng với các dàn nhạc lớn trên thế giới. Đặc biệt là chương 2: Adagio, với giai điệu đẹp, u buồn, sang trọng; từ lâu đã là giai điệu cho muôn vàn biến tấu ở các loại hình: khí nhạc, tình ca, vũ đạo, kịch nghệ… bởi nhiều phong cách: Classic, Latin, Rock, Jazz…
Diva Sarah Brightman và Ban nhạc Il Divo với En Aranjuez con Tu Amor
Belly Dancer Marinna với En Aranjuez con Tu Amor
Đội kèn đồng ở thành phố Linares (tỉnh Jaén, Tây Ban Nha-quê hương danh cầm guitar Andre Segovia) diễu hành với Adagio-Cd'A (trong tuần Lễ Thánh-Semana Santa, chuẩn bị cho Lễ Phục Sinh) qua các phố phường Linares. Khung cảnh này làm ta có một cảm nhận khác ở Adagio: như là một khúc nhạc cầu hồn1.
Chú thích:
1 Nhân đây cũng xin đề nghị các nhà đòn Việt Nam nên đưa Adagio-Cd'A vào danh mục biểu diễn nhạc tang lễ.
Sagunto (nơi sinh J.Rodringo), Nhạc viện Valencia, Hoàng cung Aranjuez, Madrid (Tây Ban Nha -nơi biểu diễn Cd'A
lần thứ hai, 12-1940), Barcelona (nơi biểu diễn Cd'A lần đầu tiên, 11-1940). Ảnh ghép KXH, nguồn: Wikimapia
Diễn giải:
Joaquín Rodrigo (Vidre) sinh năm 22-11-1901, ở Sagunto (tỉnh Valencia, Tây Ban Nha) một thành phố lớn ven Địa Trung Hải. Năm ba tuổi vì nhiễm bệnh ông bị mù, nhưng bệnh tật không thể ngăn trở được tài năng nhạc cảm của ông. Khi còn là sinh viên Nhạc viện Valencia, ông được trao bằng danh dự với tác phẩm Cinco Piezas Infantiles (Five Children's Pieces) (1925). Và cũng như thế, ông trở nên nổi tiếng bởi hàng loạt tác phẩm âm nhạc sau này.
1. Chân dung nhạc sỹ J.Rodrigo năm 34 tuổi (chụp ở Salzburg, Áo) 2. Bìa trước Cd'A do danh cầm Pépe Romero biểu diễn 3. Tượng bán thân nhạc sĩ J.Rodrigo đặt tại công viên Espana thành phố Rosario, Santa Fe, Argentina (phía sau là phù điêu vợ ông và bản Cd'A) 4. Cung điện Aranjuez về đêm 5. J.Rodrigo trầm tư (Ảnh ghép: KXH)
Năm 1927, ông sang Paris học sáng tác tại nhạc viện École Normale de Musique lừng danh. Tại đây Rodrigo gặp gỡ và kết hôn với nghệ sĩ piano Victoria Kamhi, người Thổ Nhĩ Kỳ.
Năm 1933, đôi uyên ương hưởng tuần trăng mật và viếng thăm Hoàng cung Aranjuez (cố đô A ranjuez ở phía nam thủ đô Madrid, 48km. Có kiến trúc và bài trí chịu ảnh hưởng sâu đậm văn hóa Hồi giáo và Thiên Chúa giáo). Với hồi tưởng về không - thời gian một thời hoàng kim của vương triều Tây Ban Nha: tấp nập hội hè và âm nhạc. Đâu đây tiếng chim lảnh lót hòa vào lời thì thầm của gió từ sông Tagus đưa tới. Tất cả đã len vào tâm tư chàng nhạc sỹ.
Quay lại Paris học tập. Năm 1939, họ sinh con đầu lòng, nhưng thật bất hạnh, đứa bé đã qua đời. Hồi ức về những ngày hạnh phúc đã qua và khổ đau đã thành trải nghiệm để Rodrigo dệt nên Cd'A bất tử.
Cd'A, với nhiều đoạn chuyển cung đặc sắc, gồm 3 chương (movement):
1.Allegro Con Spirito (Nhanh, sôi động đầy hứng khởi)
2.Adagio (Chậm, thong thả)
3.Allegro Gentile (Sôi động, nhẹ nhàng, lịch lãm)
Dàn nhạc: Royal Philharmonic. Nhạc trưởng: Andrew Litton
Chương 2: Adagio (G.Browne, English Horn)
Chương 3: Allegro Gentile
 |
 |
 |
Ngày 06 tháng 11.1940, lần đầu tiên Regino Sainz de la Maza2 và dàn nhạc, trình tấu Cd'A tại Barcelona. Một tháng sau, ngày 11 tháng 12 năm 1940, dưới sự chỉ huy của Jesús Arámbarri Gárate, Sainz de la Maza biểu diễn Cd'A lần thứ hai tại thủ đô Madrid.
Những lần ra mắt vào năm 1940, làm Cd'A lập tức trở thành sự kiện lớn, mang lại tiếng tăm cho Joaquín Rodrigo. Sự thành công chủ yếu nhờ ở chương 2: Adagio. Ngay sau các buổi biểu diễn, ông được công kênh dọc phố phường bởi từng đám đông nghẹt người. Báo chí ca tụng ông là nhà soạn nhạc Tây Ban Nha vĩ đại nhất thời bấy giờ.
Là một Concerto chuẩn mực, Cd'A cân đối về thời gian (chừng 22 phút diễn tấu; chương 2 dài gấp đôi chương 1 và 3). Theo bố cục / sườn hành âm:
Ch1. Nhanh / Gặp gỡ: hạnh phúc
Ch2. Chậm / Chia ly: khổ đau
Ch3. Nhanh / Tái hợp: tái sinh
(Bố cục này giống Truyện Kiều quá ! "Hợp - Tan - Hợp": chữ dùng của thầy Hồ Sĩ Duy)
Giai điệu cả ba chương đều đẹp, bình dị, gần gũi. Tuy viết cho guitar nhưng nét đẹp và mạnh mẽ lại thể hiện nhiều ở dàn violon và kèn oboe. Trong khi đó âm lượng cả dàn nhạc vẫn không lấn át những cung bậc nồng nhiệt (Ch.1), đau xót (Ch.2), tươi tắn (Ch.3) cất lên từ cây guitar.
Guitarist Paco Lucia (1991- phóng túng Flamenco,
ngồi bên là nhạc sĩ J.Rodrigo). Xin xem video clip ở cuối bài.
Tiết tấu nhanh, vui ở Chương 1 và 3 gần với các vũ điệu dân gian vùng Địa Trung Hải (vùng đất giao hòa giữa Đông và Tây). Nếu niềm vui ở Chương 1 còn xốc nỗi thì niềm vui ở Chương 3, sau bao khổ đau của số phận đã trở nên tĩnh tại, thăng bằng hơn. Chương 2, kịch tính, thống thiết, đầy nội tâm, biểu đạt được nỗi khổ đau trần thế.
Việc cảm nhận một tác phẩm khí nhạc thường rất tâm trạng và riêng tư, nó lấp lánh theo không gian và thời gian. Áp đặt từ ngữ vào nó sẽ làm nghèo đi cảm xúc người thưởng thức. Tuy nhiên ở Cd'A, nhờ hoàn cảnh cụ thể mà Kamhi & Rodrigo đã trải qua, những trải lòng của họ với bạn bè và người thân, có thể giúp chúng ta đến gần với nhạc phẩm:
Chú thích:
2 Rodrigo đề tặng bản Concierto de Aranjuez cho Regino Sainz De La Maza (1896-1981)
Chương 1, là niềm hạnh phúc của đôi vợ chồng trẻ, gắn liền với Hoàng cung Aranjuez là nơi họ dạo chơi chuyện vãn trong mùa trăng mật. Cây guitar reo lên mừng lễ hội, viola và cello thướt tha hòa quyện theo, tiếng bỡn cợt của kèn fagot cùng những đoạn láy vỗ và chạy dây của cây guitar bao trùm cả ba chương thật ấn tượng.
Concierto de Aranjuez với danh cầm Narciso Yepes
Chương 1: Allegro Con Spirito
Sau những mất mát, suy sụp tưởng không thể bù đắp, tới Chương 3, tiếng guitar trở nên liếng thoắng, tươi vui. Phụ họa là sáo flute cùng oboe như chim muông ríu rít, bỡn cợt vây quanh. Bộ dây không còn thảm thiết nỉ non nữa, mà là pizzicato3 và spicatto như trêu cợt Guitar, đang bắt chước Harp “rasgueo bên hồ”. Giờ đây con tim đã vui trở lại, vạn vật rộn rã hồi sinh.
Chương 3: Allegro Gentile
Đã 70 năm, từ khi ra đời đến nay và có lẽ mãi về sau nữa, dường như mọi guitarist tên tuổi6 đều đã trình tấu Cd'A. Và không thể nào liệt kê hết số người đã biểu diễn Chương 2: Adagio - Cd'A. Vậy có phải nghệ sỹ guitar cổ điển nào chưa lên sân khấu với Cd'A, là thiếu đi một xúc cảm hiếm hoi, khi được trải lòng mình với dàn nhạc, giai điệu thật đẹp của tiếng đàn guitar; phải chăng họ - trong đó có các nghệ sĩ guitar Việt Nam - sẽ mãi còn mắc nợ với chính mình.
Khổng Xuân Hiền
Quy Nhơn, giữa & cuối năm 2009
(Về phần 1, click tại đây và bài bình luận của thầy Vương Quốc Tấn tại đây. Còn kỳ cuối: ... tần ngần nghĩ tới lòng Ta !)
Chú thích:
3 Pizzicato, Spicatto, Rasgueo: các kỹ thuật đàn violin và guitar
4 Joaquín Rodrigo Vidre (sinh tại Sagunto, ngày 22.11.1901-mất tại Madrid, ngày 06.7.1999), ông bà Rodrigo yên nghỉ tại nghĩa trang thành phố Aranjuez.
5 Năm 1996 ông nhận giải thưởng Premio Príncipe de Asturias danh giá của chính phủ Tây Ban Nha. Năm 1998 ông được chính phủ Pháp phong cho danh hiệu Commandeur des Arts et des Lettres (Hiệp sĩ Nghệ thuật và văn chương). Ngày 30.12.1991, nhân dịp Kỉ niệm 90 năm ngày sinh Rodrigo, vua Tây Ban Nha, Juan Carlos I trao tặng ông tước hiệu Marqués de los Jardines de Aranjuez (Hầu tước vườn Thượng uyển ở Aranjuez).
6 Có một danh cầm không có ý định và cũng không bao giờ biễu diễn Concierto de Aranjuez, đó là A.Segovia. Bạn có biết vì sao?
Guitarist Flamenco Paco Lucia (2004)
Dàn nhạc: Orquesta de Cadaques.
Nhạc trưởng: Edmon Colomer.