Quỳnh Giao
11.3.2008
Ngày nay, nếu chúng ta có thưởng thức các nhạc khúc có giá trị trên những đĩa gọn gọi là CD thì tất nhiên là phải cám ơn các kỹ sư về âm thanh hay điện toán. Nhưng người đầu tiên nên cám ơn lại là một nhạc trưởng, một thiên tài về âm nhạc của thế kỷ XX.
Các kỹ sư đã mở ra một cuộc cách mạng digital, bằng ghi số, và phát minh ra loại đĩa gọn compact disk để ghi âm. Khi loài người còn hoài nghi trước sáng kiến mới này vì chửa biết là ghi âm có trung thực hay không thì ông là người đầu tiên cổ võ. Ông xuất hiện trong cuộc họp báo đầu tiên để giới thiệu sản phẩm mới. Với tên tuổi lẫy lừng của ông thì đấy là một nguồn khích lệ lớn và loại CD có thể ghi âm các tác phẩm dài 60 phút ra đời.
Nhưng vị nhạc trưởng này còn nhìn xa hơn về tiềm năng của CD và yêu cầu một loại đĩa có thể ghi được toàn bộ bản Giao Hưởng Số 9 của Beethoven, những dữ kiện của 450 đĩa mỏng. Loại đĩa có tiêu chuẩn dài 74 phút xuất hiện từ đấy!
Người đó là nhạc trưởng Herbert Von Karajan.
Ngày mùng 5 Tháng Tư này, thành phố Salzburg của nước Áo sẽ chào mừng 100 năm ngày sinh nhật của Von Karajan. Mà chẳng chỉ có Salzburg. Các thành phố lớn như Berlin hay Vienna đều có những sinh hoạt tưởng nhớ nhân vật được coi là nhạc trưởng nổi tiếng nhất của loại nhạc cổ điển Tây Phương.
Riêng các nước trong Liên Hiệp Âu Châu thì nhớ tới Von Karajan vì ông viết ba hòa âm khác nhau cho nhạc thiều của Âu Châu. Ông viết lại Ode to Joy cho dương cầm, cho kèn, và cho dàn giao hưởng. Nhạc khúc bất hủ của Beethoven đã qua chiếc đũa thần của Herbert Von Karajan trở thành nhạc thiều chính thức của Âu Châu từ năm 1985.
Tổ tiên của Von Karajan vốn là người Hy Lạp, sinh sống tại miền Tây của đất Macedonia của Hy Lạp từ nhiều thế kỷ trước và được phong tước từ năm 1792 nhờ công trạng trong kỹ nghệ dệt sợi, nên mới có chữ đệm “von” cho họ Karajanis. Sau này gia đình Karajanis mới di cư qua Vienna của nước Áo và Herbert Von Karajan mới chào đời vào năm 1908 tại quê hương của Mozart.
Y như Mozart, Von Karajan là một thần đồng đích thực về nhạc và là diệu thủ dương cầm từ khi còn bé. Thiếu thời, ông học nhạc tại Salzburg và được khuyến khích theo đuổi nghệ thuật điều khiển dàn nhạc, với kết quả là bước lên vai trò nhạc trưởng vào tuổi 21. Năm 1934, ông điều khiển dàn nhạc giao hưởng Vienna Philharmonic lần đầu tiên và sớm đạt danh hiệu là “kỳ tài về nhạc” hay “phép lạ Karajan” với vai trò nhạc trưởng của dàn nhạc này cho đến 1941.
Vào thời ấy, chủ nghĩa quốc xã của Ðức đang bành trướng mạnh và Herbert Von Karajan đã gia nhập đảng Nazi vào đầu năm 1935. Trở thành nhạc trưởng trẻ nhất của Ðức với danh hiệu “Generalmusikdirektor”, ông lưu diễn tại các thành phố lớn của Âu Châu và bắt đầu điều khiển dàn giao hưởng của Berlin từ năm 1937. Nhưng mối quan hệ của ông với lãnh tụ Hitler của Ðức Quốc Xã lại không được tốt đẹp. Vị trí của ông càng bị lu mờ khi Von Karajan kết hôn với nàng Anita Gutermann, một thiếu nữ có huyết thống Do Thái.
Về sau, hai người đã tỵ nạn tại Ý Ðại Lợi và đầu năm 1946, Hội Ðồng Giải Trừ Nạn Phát Xít của nước Áo có điều tra và tuyên bố Von Karajan vô tội. Kể từ đấy ông mới lại được tiếp tục trở lại bục gỗ của nhạc trưởng. Nhưng nếu nước Áo xá tội cho ông thì chính quyền Liên Bang Xô Viết trong các vùng chiếm đóng lại nghiệt ngã hơn khiến nhiều lúc ông phải chơi nhạc “chui” tại đại hội nhạc ở Salzburg, ngay trên quê hương mình!
Năm 1955, Herbert Von Karajan được chỉ định là giám đốc vĩnh viễn của dàn nhạc giao hưởng Berlin, rồi giám đốc nghệ thuật của dàn nhạc opera của Vienna. Ông là nhạc trưởng và linh hồn của các dàn giao hưởng Berlin, Vienna và nhiều sinh hoạt âm nhạc của nước Áo cho tới khi tạ thế vào Tháng Bảy năm 1989.
Trong nhiều thập niên, nhạc trưởng Von Karajan là người đã có công quảng bá nhạc cổ điển Tây Phương ra tới đại chúng. Về nghệ thuật, ông thâu tóm và diễn giải tinh hoa của các dàn nhạc hay nhất thế giới qua rất nhiều tác phẩm nổi tiếng của nhiều tác giả và thời kỳ, từ Bach tới Mozart, từ Puccini tới Wagner, từ Beethoven tới Schumann hay Stravinsky. Về sức quảng bá, ông là nhạc trưởng kiếm được rất nhiều tiền qua những đĩa nhạc hay vở opera được ghi âm liên tục và phân phối khắp năm châu. Trước sau, ông đã trình bày nhạc phẩm của hàng trăm tác giả từ cổ điển tới đương đại và mở rộng cánh cửa cho nhiều người cùng thưởng ngoạn trên thế giới.
Những người yêu thích điện ảnh còn nhớ tới Von Karajan qua các tác phẩm lừng danh của đại đạo diễn Stanley Kubrick, như A Clockwork Orange; như 2001: A Space Odyseey; hay The Shining.
Trong phim Clockwork Orange, ông trình bày hành âm thứ hai của bài Giao Hưởng Số 9 của Beethoven và để lại những cảm giác khó quên trong một tác phẩm đầy bạo động dữ dội. Trong phim kinh dị The Shining, Von Karajan chơi nhạc Béla Bartok và gây ra không khí kinh hoàng ghê rợn.
Tuyệt vời nhất là ông đã kết hợp nhạc khúc về Zarathustra của Richard Strauss với bài luân vũ sông Danube của Johann Strauss trong phim khoa học giả tưởng về không gian của Kubrick, phim Space Odyssey.
Ðiều kỳ thú là đạo diễn Stanley Kubrick đã thực hiện ngược đoạn phim nổi tiếng nhất của mình trong Space Odyssey: ông lấy tiếng nhạc của Herbert vom Karajan làm nền để theo đó quay phim cho sát với nhạc. Kể từ đấy, khi nghe nhạc Richard Strauss trổ lên là người ta nhớ đến hình ảnh trong phim, từ những trạm không gian mịt mù trong bóng đêm tới thời hồng hoang của loài người trong tiền sử, rồi quay cuồng trong điệu luân vũ của Johann Strauss. Nếu có sống lại, các nhạc sĩ của thời xưa cũng khó tưởng tượng ra mãnh lực của âm nhạc đến như vậy, qua nghệ thuật diễn tả của Von Karajan.
Kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Herbert Von Karajan, chúng ta có thể nghe lại rất nhiều di sản của ông và thấy rằng âm nhạc quả là không có biên giới, kể cả không gian lẫn thời gian.
Quỳnh Giao
Nguồn: nguoi-viet.com
